Roszczenia za stalking a prawo karne

W poprzednim wpisie wskazano, że stalking niesie za sobą ryzyko odpowiedzialności cywilnej. Należy jednak mieć na uwadze, że do takiej odpowiedzialności może dojść także w procesie karnym. Zasadniczo pozwala na to art. 46 k.k. Zgodnie z nim wobec stalkera może zostać orzeczony środek kompensacyjny (obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę lub nawiązka). Nadto kompesata za stalking może nastąpić tytułem środka probacyjnego, o którym mowa w art. 72 § 2 k.k. oraz art. 72 § 1 pkt 8 k.k. Warunkiem uzyskania odszkodowania w tym trybie jest w ogólności popełnienie przestępstwa, szkoda oraz związek przyczynowy miedzy przestępstwem a szkodą.

1. Środki kompensacyjne za stalking (art. 46 k.k.)

Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 46 § 1 k.k.)

W prawie karnym obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę są co do zasady środkami kompensacyjnymi. Mają one zakorzenienie cywilistyczne (art. 415 k.c., art. 24 k.c., art. 445 k.c., art. 446 § 4 k.c. i art. 448 k.c.). Z reguły towarzyszą orzekanej karze. Umacniają ją. Wyjątkowo zaś mogą stanowić samoistny środek reakcji karnoprawnej (art. 59 k.k., art. 60 § 7 k.k.).

Obowiązek naprawienia szkody dotyczy wyłącznie szkody na mieniu (rzeczywistej lub utraconych korzyści). W przypadku stalkingu jest orzekany w tych sytuacjach, w których nękanie sprowadzało się do niszczenia mienia lub w inny sposób potęgowało niedobrowolne wydatki po stronie pokrzywdzonego (np. wydatki związane z terapią psychologiczną). Jego wymiar determinowany jest wysokością straty majątkowej lub utraconych korzyści w mieniu pokrzywdzonego.

Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę dotyczy z kolei szkody niemajątkowej. Rozmiar tej szkody determinowany jest zakresem krzywdy. Na zakres krzywdy wpływają indywidualna sytuacja i odczucia pokrzywdzonego (czas trwania stalkingu, cierpień nim wywołanych, intensywność, rodzaj schorzeń pokrzywdzonego, wpływ stalkingu na dalsze życie osobiste lub społeczne pokrzywdzonego; por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 29 września 2004 r., II CK 531/03, LEX nr 137577).

Nawiązka (art. 46 § 2 k.k.)

Nawiązka pełni rolę zryczałtowanego odszkodowania lub zadośćuczynienia. Może zostać zasądzona do wysokości 200.000 zł. W odróżnieniu jednak od obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę ma ona zakorzenienie penalne. Do jej wysokości stosuje się dyrektywy sądowego wymiaru kary (art. 56 k.k.).

2. Przesłanki orzekania środków kompensacyjnych za stalking

Przesłanki bezwzględne (pozytywne i negatywne)

Podstawową przesłanką zastosowania środka kompensacyjnego za stalking jest wydanie wyroku skazującego. Poza tym w momencie orzekania o odpowiedzialności karnej za stalking musi istnieć szkoda. W przypadku gdyby stalker w toku postępowania szkodę naprawił, to wówczas niedopuszczalnym byłoby zastosowanie środka kompensacyjnego. Ponadto zastosowanie środka kompensacyjnego za stalking byłoby niedopuszczalne, gdyby w tym samym czasie toczyło się wobec stalkera postępowanie cywilne o zapłatę odszkodowania lub zadośćuczynienia za stalking. Bezprawne byłoby również zastosowanie środka kompensacyjnego za stalking, gdyby okazało się, że co do odszkodowania lub zadośćuczynienia w tej kwestii zapadło już prawomocne orzeczenie (tzw. klauzula antykumulacyjna, art. 415 § 1 k.p.k.).

Przesłanka względna (wniosek pokrzywdzonego)

Względną przesłankę orzeczenia kompensaty wobec stalkera, stanowi wniosek pokrzywdzonego lub innego uprawnionego. Składa się go ustnie lub pisemnie. Zgłoszenie wniosku stanowi surogat cywilistycznego wezwania do zapłaty. W pewnych wypadkach ma to znaczenie z punktu widzenia terminu, od którego zasądza się uprawnionemu odsetki od odszkodowania lub zadośćuczynienia. Skuteczność wniosku uzależniona jest m.in. od zgłoszenia go w terminie. Termin ten upływa z chwilą zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 49a k.p.k.).

Złożenie wniosku w zasadzie obliguje sąd do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę za stalking. Taki obowiązek spoczywa jednak na sądzie wówczas gdy spełnione są pozostałe bezwzględne przesłanki kompensaty w postępowaniu karnym (skazanie, szkoda, związek między przestępstwem a szkodą, brak zastosowania tzw. klauzuli antykumulacyjnej).

W braku złożenia przez pokrzywdzonego wniosku, orzeczenie środka kompensacyjnego może nastąpić z urzędu, tj. ze swobodnej decyzji sądu. Podkreślić jednak należy, że pokrzywdzony nie może złożyć wniosku o orzeczenie nawiązki. Nawiązka orzekana jest bowiem zawsze z urzędu i zamiast obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia (art. 46 § 2 k.p.k.). Takie rozwiązanie służy wyłącznie ekonomice procesowej. Nierzadko bowiem wykazanie pełnej szkody majątkowej lub rozmiaru krzywdy napotyka na przeszkody dowodowe.

3. Kompensacja stalkingu w ramach środka probacyjnego

Poza tym wszystkim, o czym była mowa wyżej, wypada jeszcze wskazać, że w pewnych sytuacjach kompensata stalkingu może stanowić element poddania stalkera próbie. Dotyczy to zastosowania wobec niego instytucji warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności (art. 69 k.k.) oraz warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności (art. 77 k.k.).

Stosując wobec stalkera wspomniane instytucje, sąd stosownie do art. 72 § 2 k.k. może zobowiązać go do wyrządzonej przestępstwem szkody w całości lub w części. Wyjątek stanowi w tej mierze sytuacja, w której owo zobowiązanie nastąpiło już na zasadzie art. 46 k.k. Gdyby jednak okazało się, że co do szkody za stalking zapadło już orzeczenie w postępowaniu cywilnym, której stalker nie naprawił do czasu wyrokowania w postępowaniu karnym, to stosownie do art. 72 § 1 pkt 8 k.k. tytułem środka probacyjnego może zostać na niego nałożony obowiązek wykonania tego uprzedniego orzeczenia (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 10 grudnia 2014 r., IV KK 219/14, LEX nr 1616922).

4. Karnoprawne konsekwencje niewykonania świadczeń orzeczonych za stalking

Niewykonanie orzeczonego środka kompensacyjnego za stalking najczęściej będzie prowadziło do wszczęcia co do stalkera postępowania egzekucyjnego. Pamiętać jednak wypada, że w tej mierze obowiązują szczególne reguły przedawnienia, o których była już mowa w jednym z poprzednich wpisów.

Poza tym, wówczas gdy świadczenie za stalking zostało orzeczone w postępowaniu karnym tytułem środka probacyjnego, jego zawinione niewykonanie może stosownie do okoliczności sprawy skutkować zarządzeniem wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności (art. 75 § 2 k.k.) względnie odwołaniem warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności (art. 160 § 3 k.k.w.).

5. Uwagi końcowe

Końcowo należy zasygnalizować, że omówione możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w procesie karnym mają co do zasady wymiar uniwersalny. Dotyczą w istocie każdego przestępstwa pozostającego w związku ze szkodą. Naprawienie szkody, zadoścuczynienie za doznaną krzywdę lub nawiązka na rzecz pokrzywdzonego mogą w takiej sytuacji zostać orzeczone również jako środki probacyjne przy zastosowaniu warunkowego umorzenia postępowania (art. 67 § 3 k.k.). W przypadku stalkingu taka możliwość jest jednak wykluczona, albowiem stalking zarówno w typie podstawowym (art. 190a § 1 k.k.) oraz w typie kwalifikowanym (art. 190a § 3 k.k.) zagrożone są karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności (art. 66 § 2 k.k.).

W procesie karnym niemożliwe jest natomiast dochodzenie roszczeń niemajątkowych (np. roszczenia o usunięcie skutków stalkingu, roszczenia o zaniechanie). Niekiedy jednak istota tych roszczeń może być wyrażona w innym środku reakcji karnoprawnej. Dotyczy to  chociażby zakazu kontaktowania się pokrzywdzonym, który może zostać orzeczony jako środek karny (art. 41a k.k.) lub probacyjny (art. 72 § 1 pkt 7a k.k.).

adw. Szymon Janiga